Oorspronkelijke Nederlandse versie van het verhaal uit The Rat Gazette: Sniffer Rats Geschreven door Monique Hamerslag.



Snuffelratten
door Monique Hamerslag

Ratten roepen positieve emoties op. Vrolijkheid, bewondering, vertedering maar ook een beetje weemoed. Bij mij in ieder geval, omdat ik jaren met hen heb gewerkt in een experiment bij de Nederlandse Nationale Politie. Veel mensen voelen eerder angst en walging voor ratten. Vooral vrouwen die ons onderzoeksteam bezochten noemden steevast de schaars behaarde staart als summum van eng en vies. Voor eekhoorntjes hangen we met alle liefde pindaslingers op, want eekhoorntjes dartelen bij daglicht vrolijk door de bomen en hebben een aaibare staart. Ook ratten worden door ons gevoederd, maar dan onbedoeld en alleen doordat we onze rotzooi overal laten slingeren. Ratten bewegen zich laag bij de grond, in de schemering, op akelige en onwelriekende locaties.

Innovatie
In 2011 studeerde ik af aan de Politieacademie. Het onderwerp van mijn afstudeeronderzoek was de scherpe neus van de rat, en de eventuele inzetbaarheid ervan in de strijd tegen criminaliteit.
Scripties eindigen dikwijls in een donker laatje, de al dan niet vernieuwende gedachten erin voor eeuwig verduisterd. Door een samenloop van omstandigheden ging het met dit document anders. Iemand raadde me aan de Innovatiemanager van onze organisatie te bellen. Dit deed ik schoorvoetend, en na een korte uitleg mijnerzijds was het een moment stil aan de andere kant van de lijn. Ik zette me schrap voor het bulderend hoongelach dat ongetwijfeld zou volgen. “Ah” zei hij “ ik roep al jaren dat we daar iets mee moeten doen.”
En zo gebeurde het dat ik, net afgestudeerd recherchekundige, geen boeven ging vangen, maar ratten mocht trainen in het kader van een experiment. Een uniek experiment, want nergens ter wereld werden politieratten getraind.


Nachtdieren
Ik vond een goede fokker. Zij probeerde inteelt zoveel mogelijk te voorkomen en streefde naar het fokken van gezonde dieren met een goed karakter. Zo nu en dan wist ze ook dekking van een tamme moeder door een wilde vader te organiseren, eveneens voor de nodige genetische variatie.
Al snel had ik een groepje van tien piepjonge ratjes bij mij in huis. Hoewel ik als hobby allerlei dieren had getraind, zoals paarden, kippen, honden en katten, waren ratten mij onbekend. Ik had gekozen voor vrouwelijke dieren omdat die volgens de fokker en de literatuur actiever zouden zijn dan mannetjes. Het trainen van een actief dier gaat over het algemeen namelijk vlotter dan dat van een slomer type. Ik noemde de jonge vrouwtjes naar heldinnen uit science fiction films. Dit project kon immers science blijken te zijn, of fiction.
Ratten zijn nachtdieren. Omdat ik geen zin had in nachtdiensten besloot ik voortvarend de diertjes overdag zoveel te trainen, dat ze 's nachts vanzelf in slaap zouden vallen. De eerste proeven deed ik met verschillende geuroliën die de ratten moesten leren onderscheiden en selecteren. Dat deden ze prima. Het “vanzelf in slaap vallen” na het werk bleek echter een illusie. Als ik probeerde te slapen gingen de Dames donderjagen. Het is verbazingwekkend hoeveel herrie een paar jonge ratten kunnen maken als ze voetballen met walnoten! Dit ritme was voor mij niet vol te houden, maar redding was nabij.


Schotresten
Dankzij de Innovatie manager besteedde een landelijke krant een artikel aan de scriptie. Het stuk werd gelezen door de toenmalige chef van Levende Have, zo de afdeling van de politie met de paarden en (speur)honden toen heette. Omdat hij een interessant onderwerp had liggen voor een experiment rond geurdetectie nodigde hij ons uit op de brigade in Rotterdam. Hij had zelfs een ruimte beschikbaar waar een speurrattenproject kon worden ondergebracht. Zo snel mogelijk werden de naar ratten naar Rotterdam verhuisd. Om het leefritme van onderzoeker en dieren op elkaar af te stemmen deden we het licht 's nachts aan, en overdag werkten we bij een schemerlampje. Na een korte jet-lag voor de ratjes, bleek dit een werkbare situatie voor beide partijen. De speuropdracht werd ook een stuk serieuzer dan het detecteren van lavendelolie. De ratten zouden gaan speuren naar de kruitresten die neerslaan in de directe omgeving van een schot met een vuurwapen. Een dergelijke detectie zou snel een indicatie kunnen geven of personen aangehouden nabij een schietincident al dan niet betrokken zijn. Als iemand beweert van niets te weten, maar de ratten reageren op een monster genomen van diens hand of kleding, dan heeft die persoon toch iets uit te leggen. Dit kan een rechercheteam helpen om snel te kunnen selecteren op welke betrokkene geïnvesteerd moet worden, en niet minder belangrijk, op welke niet.


Theedrinker
Het was met enige schroom dat ik me voor het eerst voorstelde aan de collega's op de brigade.
Die stoere, door de wol geverfde ruiters en hondenmannen- en vrouwen zouden me zien aankomen.
Een theedrinkende zij-instromer met ratten. Zoals wel vaker zat ik ernaast. De ontvangst was warm en er was volop interesse voor de nieuwe dieren in de politiefamilie. Een van de speurhondengeleiders had zelf ratten gehouden, en de dieren hadden nog altijd een plaatsje in zijn hart. Hij keek vaak mee en samen losten we trainingsproblemen op. Zijn teamgenoot liet me meekijken met zijn trainingen van een jonge hond, waarbij hij naar mijn advies vroeg en dit ook serieus nam. Zelfs kreeg ik op zeker moment de kans om een paard te trainen die wegens een blessure op rust stond, en zich uit pure verveling enorm ging misdragen. Dus hoewel ik hele dagen in het donker zat, en zelf zowel trainer als dierverzorger als secretaresse als mijn eigen vervangster was (dus bijzonder weinig vakantie), de tijd bij Levende Have in Rotterdam was geweldig.
Het trainen van de ratten ging goed. Aanvankelijk werden ze getraind op het detecteren van zulke sterke monsters dat de schotresten voor mensen met het blote oog zichtbaar waren. Maar vrij snel konden we terug naar steeds lagere concentraties. De monsters werden aangeboden onder de bodem van een kooi met drie gaten in de bodem, gebouwd door mijn oom Arend. De ratten roken aan de gaten, en leerden om bij een monster met schotresten een soort rondedansje te doen met de neus boven het gat.


Vrouwen en mannen
Tot zover alles prima. maar ik merkte het volgende. Ik wilde graag actieve dieren? Vrouwtjesratten bleken hyperactief! Alsof ze op drie plekken tegelijk zijn. Dit vraagt veel concentratie van een trainer, en perfecte timing. Tot zover geen echt probleem, maar........ Vrouwtjesratten hebben nog iets anders dat het programma kan verstoren, namelijk een hormooncyclus. Niet een maandelijkse, maar eentje van een dag of vijf. Op “gewone” dagen begroetten de Dames mij 's morgens enthousiast en was er een competitie wie het eerst mocht werken. Maar er was elke week een dag dat de Dames “flapperig” waren. Allemaal tegelijk bovendien want ook ratten synchroniseren, net als mensen. Een “flapperige” dame wil zich voortplanten, en wel onmiddelijk. Ze geeft dit te kennen aan de mannetjes door uitermate verleidelijk met haar oortjes te flapperen. Onweerstaanbaar! Op zulke dagen leek de kooi in de ochtend leeg, op een enorme nestbult na, waar ze dan met zijn allen in zaten. “Vandaag even niet” straalden ze uit. Dit waren mooie dagen voor verslaglegging en administratie, maar de training lag stil. Een echte zaak kan uiteraard niet wachten op speurdieren die gewoon even helemaal niet in de stemming zijn.

Dus toen er een nieuw groep bij moest komen, is gekozen voor mannetjes, die we noemden naar bekende TV detectives zoals Magnum en Derrick. Mannetjes zijn iets slomer, dus de training is net even makkelijker. Ze zijn lekker gelijkmatig qua humeur, zodat ze gewoon alle dagen hun ding doen. Dat ze ook wat harder stinken, ach dat neem je er dan gewoon bij.


Rattus economicus
De Heren deden ondanks hun iets bedaagder tempo niet onder voor de Dames. Ze leerden snel en wisten me ook goed voor de gek te houden. Voor de mannen had ik een andere manier om de geuren te presenteren, een opzet die ik de Febo noemde. De dieren liepen door een gangetje met vier gaatjes in de bodem met daaronder de geurmonsters. Naast ieder gaatje een luikje. Al snel leerden ze dat luikjes bij monsters met schotrestengeur open konden en toegang gaven tot een lekker hapje (1/8e van een pinda), en dat de luikjes bij andere monsters wel pinda bevatten maar niet open konden. Tot zover niks aan de hand. Tot na een week de broers, alsof ze het afgesproken hadden, na een goede melding telkens ook een foutmelding deden. Dus eerst holden ze naar het goede luikje, ze peuzelden hun beloning op en vervolgens rammelden ze aan het eerste het beste afgesloten luikje. Deed hun neus het niet meer? Waren ze opeens dom geworden? Het kostte me even tijd om uit te vinden ik de enige dommerd was in deze situatie. Het was de ratten opgevallen dat een fout maken leidde tot een time out, en en snel daarna een herkansing. Dus om de hoeveelheid binnengehaalde beloningen te vergroten maakten ze, na het kiezen van het juiste monster met bijbehorend lekker hapje, opzettelijk een fout om een herkansing met uiteraard een nieuwe beloning te regelen. Rattus economicus! Dus veranderde ik de regels. De beloning zou pas volgen na vier correcte beslissingen. Na een dagje wennen aan de nieuwe situatie behoorden de foutmeldingen tot het verleden.

Hoewel ratten geen mini-speurhonden zijn, was het toch interessant om uit te zoeken of de ratten in staat waren ook vrij te zoeken. Dat bleek zo te zijn. In schoenen, sokken, doosjes, en proppen papier verstopte voorwerpen die waren besmet met kruitresten werden door de ratten feilloos gevonden en aan mij overhandigd in ruil voor een beloning. Identieke voorwerpen zonder kruitresten werden genegeerd, dus ze gebruikten echt hun neus. Ook bleken ze na training in staat om op kleding de plek aan te wijzen waar kruitresten zaten.


Diva's
De media hadden intussen lucht gekregen van het rattenproject. Begin september 2013 hadden we de hele dag een ploeg van het NOS-journaal over de vloer. Dat was even wennen voor de ratten, ze vonden de camera en het licht nogal eng. Maar ook dat was trainbaar. De opnamedag was lang, tijdrovend en best vermoeiend, dus toen ik de volgende dag naar het journaalitem keek was ik heel opgelucht dat ik nu weer rustig aan het werk kon. Vergissing! Naar aanleiding van de uitzending kreeg onze werkplaats journalisten uit de hele wereld binnen, van Mexico tot Japan en van alles er tussenin. De ratten ontpopten zich al snel tot een soort diva's. Als ze een camera zagen wilden ze er naartoe, want ze hadden gemerkt dat ze ervoor werden beloond. Tijdens een draaidag voor Al Jazeera wilde reporter Tim Friend een korte aankondiging opnemen met een rat op zijn schouder. Keer op keer draaide rat Derrick zijn achterwerk in beeld zodra de camera ging draaien, dus na enige tijd hadden we de slappe lach. Derrick was het op zeker moment zat en nam een enorme luchtsprong naar zijn kooi. Dus een beetje vliegen kunnen ze blijkbaar wel. Een ander hoogtepunt, vooral voor de ratten, was een opname door de BBC. De journaliste ingenomen met de ratten dat ze na de opnames nog uren op de grond heeft gezeten met de ratten om haar heen scharrelend, terwijl zij ze bleef voeren. De rest van de week zaten de ratten zo vol dat ze niks meer presteerden.


Speed
Toen we klaar waren met het schotrestenonderzoek vroeg een collega of ratten ook in staat waren om de geur APAAN te herkennen, een stof waarvan door criminelen de harddrug speed wordt gemaakt. Bij voorkeur wilde ze dan ook dat een dergelijke rat met een rechercheur mee kon in de binnenzak om bij een heimelijk onderzoek ter plekke zijn werk te doen. Dat laatste leek me een brug te ver. Hoewel speurhonden met groot enthousiasme op de gekste plekken hun beroep uitoefenen, is de rat eerder een ambtenaar van het type dat liefst veilig op zijn kantoor de stukken doorneemt. Dat is ook niet gek, waar honden als jager in de top van de voedselpiramide staan, maken ratten deel uit van de menukaart van veel vleeseters. Al brainstormend kwamen we op het idee een “mobiel kantoor” te maken voor een speurrat.
Maar eerst moesten de schotrestenratten dus worden getraind voor een totaal andere geur. En ook hier maakte ik weer eens een grote vergissing. Waar ik drie weken had ingepland voor de overstap naar een nieuwe geur, bleken de ratten al na een minuut of drie te begrijpen dat de opdracht was veranderd. Als mobiel kantoor maakten we op basis van een forse broodtrommel een Febo-achtig opzetje met een gat en klepje. Moeilijker dan het aanleren van de nieuwe geur was het vrijwillig binnen lopen van het doosje. Maar toen dat eenmaal lukte was de rest vrij eenvoudig. We zetten overal glazen potjes neer met allerlei chemische luchtjes. Met de rat in het doosje liepen we rond, en zetten het dan hier, dan daar neer, met het gat in de bodem op het potje. De ratten leerden dat het klepje alleen open ging als de geur van APAAN te ruiken was. Dit prototype had kunnen worden ingebouwd in een handtas of iets dergelijks. Met dit deelonderzoek eindigde de eerste verkenning naar de talenten van ratten voor de opsporing. Een deel van de ratten genoot van een welverdiend pensioen bij de fokster thuis, een deel bij mij. Ik voegde me bij een rechercheteam in Zoetermeer.

Talent
Hoewel het onderzoek in Rotterdam heel eenvoudig was geweest met een team van meestal slechts een persoon, was in ieder geval duidelijk geworden dat ratten een erg goede neus combineren met een grote intelligentie. Daarbij zijn het ook heel vriendelijke, sociale dieren. Zeker jonge ratten spelen vaak in de vorm van vriendschappelijke vechtpartijtjes. Meestal eindigen die ermee dat de winnaar de onderliggende partij “vlooit”, een beetje zoals apen dat ook doen. Heel soms wordt een stoeipartij te fel, geen van twee wil inbinden, en dan staan de dieren op de achterpootjes als bokser tegenover elkaar, gillend en piepend. Enkel malen heb ik mogen zien hoe een derde rat erbij ging staan. Wat hij dan precies deed weet ik niet, maar de vechtersbazen gingen rustig uit elkaar. Ratten bleken ook beduidend minder vies dan wordt beweerd. Ze deden hun grote boodschap netjes in een bakje met vogelzand, en een bak water werd regelmatig gebruikt om een heerlijk bad te nemen.
De dieren hadden ook allemaal een ander karakter, iedere rat had zijn eigen persoonlijkheid.


Doorstart
Naar aanleiding van de resultaten van de eerste verkenning mocht ik aan een doorstart gaan werken. Nieuwe jonge ratjes kwamen naar de nieuwe locatie in Leusden. Heuse menselijke en handige collega's kwamen me helpen. Een Europese organisatie, steunde ons financieel om uit te zoeken of ratten het verschil kunnen ruiken tussen een sigaret van een bepaald merk, en de nepvarianten daarvan. Al snel bleek dat de Siga-ratten talent hadden voor het onderscheid maken tussen de echte merksigaret en de criminele imitatie. En er kwamen meer vragen op ons af van binnen en buiten de Politie. Kunnen ratten in grondmonsters ruiken of zich daarin oude, geskeletteerde stoffelijke resten bevinden? Kunnen ratten illegaal vuurwerk detecteren? Kunnen ze de geur van gesmokkelde tabak oppikken? Kunnen ratten verborgen geld ruiken? Het was duidelijk, er waren meer ratten en meer handen nodig. Mark en Fred, twee heel goede Siga-ratten, mochten op “ sex-vakantie” en zorgden bij de fokster voor prachtig nageslacht. Leerlingen van de forensische opleiding kwamen stage lopen. Met al die extra handen en denkkracht maakte het speurrattenproject een geweldig sprong voorwaarts. Terwijl ik bezig bleef met de Siga-ratten voor detectie van namaak, stortten de studenten zich op de andere onderwerpen. Nadat ik de eerste studenten had ingewerkt, konden zij hun vele opvolgers inwijden in de geheimen van rattentraining.


Stroomversnelling
Ons team werd gehinderd door een gebrek aan werkruimte. We werkten met zeven man en tientallen ratten in vier kooien in een vochtig souterrain van 15 vierkante meter, zonder ventilatie. De trainers moesten vanwege ruimtegebrek na elkaar met hun dieren werken, wat het tempo niet bevorderde. En we begonnen ons zorgen te maken over het welzijn van de dieren. Ik weet niet of deze uitspraak ergens is doorgedrongen, maar oktober 2016 mochten we intern verhuizen en hadden we opeens volop ruimte. Iedereen kon tegelijk werken. Het leerproces ging nu veel sneller. Met behulp van een technische afdeling van de Landelijke Eenheid, werd een prototype gebouwd van de ART, ofwel Automatische Ratten Trainer. Ook werden luchtmonsterzuigers gemaakt. Hiermee kon uit een container, een vrachtwagen of een gebouw al dan niet heimelijk lucht worden gezogen. De lucht ging langs een filter, en dat kregen de ratten vervolgens aangeboden. Ook de manier waarop we de monsters aanboden vernieuwden we, en we schreven software om het registeren van de trainingen sterk te verbeteren en vereenvoudigen. De dieren werden vertrouwd gemaakt met trainen in een al dan niet rijdend bestelbusje, zodat ze dicht bij een plaats delict konden worden ingezet.
Als team waren we misschien een bij elkaar geraapt zootje van totaal verschillende types, maar we vulden elkaar geweldig aan, de sfeer was goed en de resultaten ook. We begonnen al mee te draaien met echte zaken, waarbij de Botratten en de Geldratten interessante resultaten behaalden. En vanuit onderzoeksteams uit het hele land kwamen verzoeken om mee te draaien in echte zaken. We hadden al plannen geschreven om in een half jaar de overstap te maken van het experiment naar veel meer opsporingsonderzoeken. Dit zou de echte test zijn. De Britse Borderforce had al een ruimte voor ons gereserveerd voor een project rond tabakssmokkel in Harwich en een team van het Pentagon dat nog altijd zoekt naar vermiste Amerikaanse soldaten gesneuveld in WO II wilde een proef met ons uitvoeren.


Het einde
Intussen werden in het hogere management besluiten genomen die het project helaas verder onmogelijk maakten. Het plan voor de overstap naar de operatie kon daardoor niet worden uitgevoerd, en het was alle hens aan dek om het project snel te ontmantelen. Dit alles tot groot verdriet van ons team en heel veel collega's in het land. De ratten gingen met pensioen bij een paar teamleden en bij mijzelf. Nu ik dit schrijf zijn nog zeven van de oorspronkelijke dertig in leven.
Ze weten het niet, maar zij waren echte pioniers. We zijn hen erg dankbaar en zorgen dat het hen aan niets ontbreekt.