Oorspronkelijke Nederlandse versie van het verhaal uit The Rat Gazette: What exactly is a rat? Geschreven door Kees Moeliker, bioloog en directeur van Het Natuurhistorisch Rotterdam
Wat is een rat?
door Kees Moeliker
Als bioloog ontkom ik er niet aan deze opmerkelijke publicatie over ratten te introduceren, zonder het onderwerp nader af te bakenen en mij daarom te verdiepen in de vraag ‘Wat is een rat?’. Met de geschriften van de bekende rattenkenners John Reeves Ellerman (1909-1973) en Guy Graham Musser (1936-2019) binnen handbereik zou het antwoord een eitje moeten zijn, dacht ik. Ik kwam echter in een wespennest (om niet te zeggen rattenkuil) terecht. Als er namelijk één groep zoogdieren niet eenduidig te classificeren is, dan zijn dat de middelgrote knaagdieren met een lange staart en felle kraaloogjes die wij doorgaans ‘ratten’ noemen.
Er zijn buideldieren in Australië die sprekend op ratten lijken, maar dat in de verste verten niet zijn. De muskusrat (Ondatra zibethicus) en het knaagdier dat in de volksmond ‘waterrat’ (Arvicola amphibius) genoemd wordt zijn allebei woelmuizen. Daar komt nog eens bij dat alle van oorsprong inheemse ‘ratten en muizen’ van de Nieuwe Wereld wetenschappelijk gezien geen ratten zijn maar tot de familie van de hamsters en woelmuizen behoren.
Zelfs wanneer ik mij beperk tot de vertegenwoordigers van de ‘echte ratten’ – het geslacht Rattus – waartoe de zwarte rat (Rattus rattus), de bruine rat (Rattus norvegicus), de Aziatische zwarte rat (Rattus tanezumi) en de Polynesische rat (Rattus exulans) als bekendste soorten behoren, moet ik u het antwoord schuldig blijven. De rattensystematiek is een zooitje.
Omstreeks 1940 stonden er ruim 560 Rattus-soorten en -ondersoorten in de zoogdierhandboeken1. Bijna elk knaagdier zonder duidelijke kenmerken van uiterlijk en morfologie van schedel en gebit kwam in deze taxonomische vergaarbak terecht. In de laatste twee decennia van de vorige eeuw werd dat aantal dankzij gedetailleerd morfologisch en biochemisch onderzoek stapsgewijs teruggebracht zodat in 20052 de teller op 64 soorten stond.
Momenteel gaan er onder een nieuwe generatie rattensystematici stemmen op voor een volgende reorganisatie3 die dat aantal Rattus-soorten nog eens met de helft terugbrengt en daarmee ook het oorspronkelijke verspreidingsgebied van de echte ratten inperkt tot het vasteland van Azië, de Soenda-eilanden, Sulawesi, Sulu en de Filippijnen. Wat er overblijft, zijn gelukkig nog steeds de ratten die dit boek sieren, of het nu laboratoriumratten, tamme ratten, politieratten of gegrilde ratten zijn.
Vanuit mijn vakgebied – de natuurhistorie – voeg ik graag een rattencategorie aan dit boek toe: de museumrat. Dat is de geconserveerde rat die zorgvuldig bewaard wordt in de collectie van een natuurhistorisch museum, opgezet, als balg, skelet(deel) of compleet ondergedompeld in alcohol of formaline. Het zijn deze museumratten die de basis vormen van taxonomisch en bio-systematisch onderzoek naar de vraag ‘Wat is een rat?’.
In het museum waar ik werk, het Natuurhistorisch Museum Rotterdam, hebben we 212 Rattus-ratten in de collectie op een totaal van 959 knaagdieren onder 4.678 zoogdieren. Het merendeel (118) betreft de bruine rat, op de tweede plaats staat de zwarte rat met 62 specimen; allebei soorten die een hechte band met de mens hebben. Uit deze rattenverzameling breng ik graag twee van mijn favorieten onder uw aandacht. Ze maken onderdeel uit van een bijzondere deelcollectie en exposite ‘Dode dieren met een verhaal’ die laat zien waar, hoe en op welke manier mens en dier met fatale gevolgen met elkaar in botsing komen. Het gaat daarbij om droog geprepareerde of in alcohol geconserveerde (delen van) deze dieren.
Schroefrat [The Screwed rat]
Voor deze speciale expositie krijgen we soms mummies aangeboden – meestal volledig verdroogde ratten, muizen of katten. Die kadavers zijn binnenshuis gevonden op kurkdroge plekken, daar waar de natuurlijke decompositie op het juiste moment is gestopt zodat huid en skelet in de oorspronkelijke samenhang zijn bewaard. Omdat het echte drama in het verhaal ontbreekt en de doodoorzaak onduidelijk is, verdienen die mummies geen plaats in de eregalerij. Een verdroogde rat die we in 2015 binnenkregen wel.4 Het is een bruine rat die Leo Eeuwijk vond in zijn huis in Schiedam (Nederland) tussen de vloer en het plafond, bij een verbouwing in maart 1987. Hij had de rat al die jaren bewaard, in zo’n koker waarin goede whisky wordt verpakt. Waarom is overduidelijk: achter in de kop zit een kruiskopschroef die de huid van de nek en een deel van de rest van het lichaam heeft opgestroopt. Het arme knaagdier moet tussen de vloer volkomen zijn verrast. De schroef – 35 mm, van het type Phillips (US Patent 2046837 ) – liet zich moeiteloos uit het harde vel draaien en bleek de schedel niet geraakt te hebben. Vermoedelijk overleefde de rat de punctie met de schroef, maar werd er wel door vastgenageld en stierf uiteindelijk tergend langzaam een dramatische dood. De rat is opgenomen in de collectie onder catalogusnummer NMR 9990-003317.
Geschokte Rat [The Shocked Rat]
Op zaterdagochtend 11 januari 2020 om kwart over acht viel de stroom uit in de gemeente Zeewolde (Flevoland) en in delen van Almere en Lelystad (Nederland). Zo'n 9.000 huishoudens werden getroffen. Winkels bleven dicht en ook veel mobiele telefoons in de regio hadden geen signaal. Uit voorzorg werd een crisisteam geformeerd en was er meer politie op straat. De oorzaak was een rat die een 150 kV onderstation nabij hoogspanningsmasten in de polder bij Zeewolde was binnengedrongen en daar secondenlang 10.000 Volt had ervaren. Het knaagdier was op slag dood en beschadigde een schakelaar waardoor veiligheidsmechanismen geactiveerd werden en de storing ontstond. Delen van de schakelaar bleken gesmolten en zaten onder het roet van de in een steekvlam verschroeide rattenvacht.
De beheerder van het elektriciteitsnet stelde een omleiding in zodat de storing na ruim twee uur verholpen was. Op verzoek van het museum werd de rat officieel overgedragen, voor opname in de tentoonstelling ‘Dode Dieren met een verhaal’ en kreeg het specimen catalogusnummer NMR 9990-151372.5 We konden tijdens het prepareren vaststellen dat het onfortuinlijke beestje een jong vrouwtje van de bruine rat was. Doordat het dier lang contact maakte met stroomvoerende delen is de vacht vrijwel volledig verdwenen en zijn de organen en spieren deels gekookt. Bovendien zat het rattenlijkje stevig vastgeplakt aan de grondplaat van de schakeleenheid. Het incident op 11 januari 2020 bleek overigens niet eenmalig te zijn: op 5 en 24 februari 2020 veroorzaakten andere ratten dezelfde problemen in het stroomstation. Deze slachtoffers konden niet veiliggesteld worden.
Tenslotte, als toegift, vraag ik speciale aandacht voor de laboratoriumrat, een doorgefokte variant van de bruine rat die van ongelofelijk belang is voor de wetenschap maar slechts anoniem of teruggebracht tot nummer terug te vinden is in de wetenschappelijke literatuur. Hieronder mijn absolute favoriet onder de labratten.
Shafiks Rat
De Egyptische arts Ahmed Shafik (1933-2007) verrichtte baanbrekend werk op het gebied van impotentie en anticonceptie. Om het effect van ondergoed op seksuele activiteit te meten, deed hij 75 laboratoriumratten broekjes van vier soorten textiel aan: polyester, polyester/katoen, katoen en wol. De controlegroep droeg geen ondergoed. Vervolgens bestudeerde hij gedurende een jaar de voortplanting van de betreffende knaagdieren. Professor Shafik publiceerde zijn bevindingen in 1993 in het vakblad European Urology.6
Het bleek dat ratten die gekweld werden door polyester broekjes veel minder wijfjes penetreerden dan de ratten die geen ondergoed of een slip gemaakt van natuurlijke materialen droegen. Na enige tijd waren die ongelukkige ratten ook steriel. Het kwaad en de uiteindelijke zaaddodende werking zat in de elektrostatische lading veroorzaakt door het synthetische textiel. Figuur 1 van die publicatie (hier afgebeeld) is een iconische wetenschappelijke illustratie, met het veelzeggende bijschrift ‘The underpant worn by the rat’.
Bronnen
1 Ellerman, J.R. (1941). The families and genera of living rodents. Vol. II. Family Muridae. British Museum (Natural History), London, 690 pp.
2 Musser, G.G. & Carleton, M.D. (2005). Superfamily Muroidea. in: Wilson, D.E. & Reeder, D.M. (eds.), Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference. Johns Hopkins University Press, Baltimore. Third Edition, pp. 894-1531
3 Thomson, V., Wiewel, A., Chinen, A., Maryanto, I., Sinaga, M.H., How. R., Aplin, K. & Suzuki, H. (2018). A perspective for resolving the systematics of Rattus, the vertebrates with the most influence on human welfare. Zootaxa 4459 (3): 431-452 [DOI: https://doi.org/10.11646/zootaxa.4459.3.2]
4 Moeliker, K. (2016). Schroefrat. #73 in: De kloten van de mus. Nieuw Amsterdam Uitgevers, Amsterdam, pp. 131-132
5 Langeveld, B. & Moeliker, K. (2020). IJs-ijsvogel op kamertemperatuur en nieuwe Dode Dieren met een Verhaal. Straatgras 32(1): 10-14
6 Shafik, A. (1993). Effect of different types of textiles on sexual activity. European Urology 24: 375-380
[bijschriften zoals in het boek zijn vermeld]
The Screwed Rat - Rattus norvegicus, adult, mummified; The Netherlands, Schiedam, 1987 (catalogue number NMR 9990-0003317). photo and collection Natural History Museum Rotterdam
The Shocked Rat - Rattus norvegicus, immature female; The Netherlands, Flevoland, Zeewolde, 11 January 2020; (catalogue number NMR 9990-151372). photo and collection Natural History Museum Rotterdam
The legendary ‘Figure 1’ from the scientific publication ‘Effect of different types of textiles on sexual activity’ in European Urology, 1993. illustration Ahmed Shafik